Lithografie: Wat is het en hoe werkt het lithografische proces?
Wat houdt lithografie precies in? En hoe werkt het lithografische drukproces? Vandaag gaan we dieper in op een oude techniek die nog steeds springlevend is. We beginnen met de etymologie van het woord ‘lithografie’, omdat dit een belangrijke aanwijzing geeft over het voornaamste materiaal dat wordt gebruikt bij deze techniek. Vervolgens zullen we de verschillende fasen van het proces bekijken en zien hoe dit zich in de loop der tijd heeft ontwikkeld. Bent u nieuwsgierig geworden? Lees dan verder!
Wat is lithografie?
Laten we eerst eens naar het woord zelf kijken: het komt uit het Grieks en bestaat uit twee delen: ‘lithos’, wat steen betekent, en ‘ghafhé’, wat schrijven betekent. Hieruit blijkt duidelijk dat het belangrijkste materiaal bij dit proces steen is.
Het lithografische proces werd in 1796 geperfectioneerd door Alois Senefelder (Praag, 1771 – München, 1834). Deze techniek werd wijdverspreid gebruikt in de kunstwereld (en is dat nog steeds) omdat het mogelijk maakte om meerdere kopieën, zelfs in kleur, te maken van handgetekende illustraties. Talloze kunstenaars hebben door de eeuwen heen prachtige litho’s gemaakt, waaronder Georges Braque, Marc Chagall, Salvador Dalí, Francisco Goya, Paul Klee, Édouard Manet, Joan Miró, Edvard Munch en Pablo Picasso, om er maar een paar te noemen.
Maar hoe werkt dit “chemische” drukproces precies? Laten we er eens naar kijken.
Het lithografische proces
Het principe achter lithografie is een eenvoudig, algemeen bekend chemisch feit: water en vettige of olieachtige stoffen stoten elkaar af. Nu we dat hebben opgehelderd, kunnen we verder ingaan op het proces zonder de weg kwijt te raken.
Lithokalk wordt gewonnen in de steengroeven van Solnhofen in Beieren en bestaat bijna volledig uit calciumcarbonaat. Het bijzondere van deze steen is zijn hardheid, extreem fijne korrel en zeer hoge poreusheid, wat betekent dat hij gemakkelijk water opneemt. De perfecte steen voor de druk moet vrij zijn van fouten, een extreem glad oppervlak hebben en minstens 6 cm dik zijn om het risico op breuk te minimaliseren. De plaat wordt in rechthoekige secties gesneden, het oppervlak wordt glad gemaakt en de randen worden afgeschuind.
Wat u hier ziet, is een lithografische plaat. Het beeld wordt met vetpotloden of harsen op het oppervlak getekend. Vervolgens wordt de steen bestrooid met talkpoeder en bevochtigd met een oplossing van azijnzuur en Arabische gom: het azijnzuur zorgt ervoor dat het beeld naar voren komt, terwijl de Arabische gom de weerstand van de steen tegen de vette stoffen verhoogt. Vervolgens wordt de plaat gewassen en, als deze nog vochtig is, met een rol ingeïnkt. Hierbij vindt een chemische reactie plaats: op de plekken die niet met inkt zijn bedekt, zet het zuur het calciumcarbonaat in de steen om in calciumnitraat, dat waterafstotende eigenschappen heeft, terwijl het calciumcarbonaat de inkt op de getekende plekken vasthoudt.
Vervolgens wordt een vel papier op de plaat gelegd en aangedrukt, waardoor het motief op de plaat wordt overgebracht en de eerste lithografische afdruk met zeer duidelijke en precieze lijnen ontstaat. Dit proces kan keer op keer worden herhaald, zelfs honderden keren, door dezelfde plaat in te inkten en te bevochtigen.
Het resultaat ziet u hier. Dit is een lithografie van Benedetto Eredi (1750-1812) met de titel Jezus voor de kruisiging.
Zoals eerder vermeld, kunnen met lithografie ook kleuren worden gereproduceerd (tot dertig in één werk), wat heeft geleid tot de verspreiding van de techniek niet alleen in de kunstwereld, maar ook voor het drukken van posters en boekillustraties. De zogenaamde chromolithografie is een zeer arbeidsintensief proces, omdat voor elke kleur die aan het werk moet worden toegevoegd, een plaat moet worden gemaakt waarop het motief perfect is getekend. Hoe meer kleuren er zijn, hoe langer het proces natuurlijk duurt.
Tot nu toe hebben we het gehad over het oorspronkelijke lithografische proces, maar in de loop der jaren zijn enkele wijzigingen aangebracht om het sneller en handiger te maken. De grootste verandering betrof de lithografische kalksteen zelf, die moeilijk te hanteren, zwaar en breekbaar was. Om deze reden worden tegenwoordig in plaats van steen zink- en aluminiumplaten gebruikt, die nog steeds een perfect resultaat garanderen. Zoals de traditie voorschrijft, hebben de technieken hun naam te danken aan de gebruikte materialen, dus wordt gesproken van zinkdruk op zink en (hoewel zeldzaam) algrafie op aluminium.
Wilt u meer interessante feiten ontdekken? Bezoek de rubriek “Wereld van drukken” op ons blog, waar u vele andere artikelen vindt over de geschiedenis en het heden van het drukken. Veel leesplezier!